کرم ابریشم در دنیا به دو صورت اهلی و وحشی وجود دارد. تمامی انواع کرم ابریشم اهلی متعلق به گونه Bombix mori بوده که طی سالیان متمادی پرورش، نگهداری و عملیات اصلاح نژاد، به صورت امروزی تکامل یافته‌اند. برای طبقه‌بندی کرم ابریشم از روش‌ها و اصطلاح‌های متعددی استفاده می‌گردد، از جمله:
طبقه‌بندی بر اساس توزیع جغرافیایی
نژاد ژاپنی (بومی ژاپن)
همانطور که از اسم این نژاد مشخص است این نژاد بومی کشور ژاپن می‌باشد و از آنجا به سایر نقاط جهان گسترش یافته است. این نژاد باروری بسیار بالایی دارد، لاروهای این نژاد بسیار فعال و قوی و در مقابل شرایط نامساعد محیط مقاومت بالایی دارند. بدن لاروها بدون کرک می‌باشد؛ اما در مواردی نیز کرک‌دار با نقوش بلدرچین‌مانند مشاهده شده‌اند. نسبت برگ به پیله در این نژاد پایین است. عموماً رنگ این نژاد سفید و لوبیایی شکل است. قشر پیله‌ها دارای بافت فشرده‌ای می‌باشد. پیله‌های این نژاد تارهای ضخیم و کوتاهی دارند و تعداد پیله دوبل زیادی دارند. دوره لاروی این نژاد در حدود ۲۶ روز است که نسبتاً طولانی می‌باشد.
نژاد چینی (بومی چین)
این نژاد جزو نژادهای با باروری بالا می‌باشد، خواستگاه اصلی این نژاد کشور چین می‌باشد و از این کشور به دیگر نقاط جهان توسعه یافته است. نژادهای چینی ممکن است یک نسله، دو نسله و یا چند نسله باشند. نطادهای سه خوابه نیز در بین آنها مشاهده گردیده است. رشد لاروهای این نژاد سریع و یکنواخت بوده و فعالانه از برگ توت مصرف می‌کنند. این نژاد تقریباً به درجه حرارت و رطوبت بالا و بیماری موسکاردین مقاوم می‌باشد.
در بسیاری از نژادهای چینی پوست لارو ساده و بدون هیچ نشانه‌ای هستند، اما در بعضی موارد می‌توان علائمی را بر روی پوست این نژادها مشاهده نمود. شکل پیله‌ها در این نژاد بیضی و تعداد کمی از آنها دوکی، کروی و کوتاه می‌باشد. رنگ پیله‌ها سفید و زرد طلایی است. رشته‌های ابریشم پیله‌ها نازک و بلند بوده و قدرت ابریشم کشی آنها خوب است. نسبت برگ به پیله در این نژاد پایین است.
نژادهای اروپایی (بومی اروپا و آسیای مرکزی)
این نژادها بومی مناطق اروپا و آسیای میانه می‌باشند. نرخ باروری این نژاد در محدوده متوسط می‌باشد. اندازه تخم‌های این نژاد بزرگ و سنگین است. لاروها به‌صورت فعالانه از برگ توت تغذیه نموده و خیلی سریع چاق می‌شوند. این نژاد دارای لاروهای درازی است.
این نژادها به شرایط نامساعد محیطی از جمله درجه حرارت و رطوبت محیط و بیماری‌های پبرین، موسکاردین و بیماری ویروسی سیتوپلاسمیک بسیار حساس بوده و به همین دلیل پرورش این نژادها تا اندازه‌ای مشکل است.
در این نژاد شکل پیله‌ها بزرگ، دراز، بیضی و دارای قشر فشرده می‌باشد. درصد و تعداد پیله دوبل آنها کم بوده و رنگ آنها سفید می‌باشند. وزن پوسته پیله زیاد و تار پیله‌ها دراز می‌باشد.
نژادهای جنوب شرق آسیا (گرمسیری)
این نژاد بومی مناطق جنوب شرقی آسیا و هندوستان است. نرخ باروری این نژاد پایین و تخم‌های تولیدی کوچک، سبک و دارای پوسته شفاف می‌باشند. نژادهای چند نسلهای که تولید تخم‌های غیر زمستانه می‌کنند در این گروه عمومیت دارند. به استثنای نژادهای استوایی هند، طول مدت لاروی این نژاد خیلی کوتاه است. نشانه‌گذاری لارو در این نژاد رایج نیست. نسبت برگ به پیله در این نژاد بالاست.
لاروها استوانه‌ای شکل بوده و پیله‌های بادامی یا دوکی شکل، کوچک و به رنگ سبز، زرد، صورتی، فسفری و سفید تولید می‌کنند. پیله‌های تولیدی توسط این نژادها دارای کرک زیاد، قشر کم و تار آنها نازک، براق و طول کم می‌باشد.
این نژادها در برابر شرایط متنوع زیست محیطی از جمله دما و رطوبت بالا بسیار مقاوم می‌باشند. از نظر تعداد پیله دوبل در حد متوسط قرار می‌گیرند.
نژادهای کره‌ای، ایرانی
خواستگاه اصلی این نژادها ایران و شبه جزیره کره می‌باشد. تمامی این نژادها یک نسله و سه نسله بوده و طول مدت لاروی آنها نسبتاً کوتاه است. پیله‌های تولیدی کوچک یا نازک بوده و رنگ آنها سفید یا زرد می‌باشد.
طبقه‌بندی بر اساس تعداد نسل
نسل (Voltinism) یک اصطلاح مورد استفاده در زیست‌شناسی به منظور نشان‌دادن تعداد نژادها یا نسل یک موجود زنده در سال، یا شماره نسل در هر سال تحت شرایط طبیعی زیست‌محیطی است. در کرم ابریشم تنوع نژادهای یک نسله (Univoltines)، دو نسله (Bivoltines) و چند نسله (Multivoltines) زیاد می‌باشد. به طور عمومی نژادهای یک نسله و دو نسله نسبت به نژادهای چند نسله غالب بوده ولی در نسلهای دو و سه نسبت به نوع مادری تجزیه و تفرقه پیدا می‌شود.
تعداد نسل در کرم ابریشم تا حد زیادی تحت تأثیر شرایط محیطی و شرایط جنین در حال تکامل قرار می‌گیرد. چنانچه عمل تفریخ پس از مرحله بلاستوگناسیس در حرارت ۱۵ درجه سانتی‌گراد صورت گیرد، پروانه‌های مادر تولید تخم‌های چند نسله می‌کنند ولی چنانچه حرارت به ۲۵ درجه افزایش یابد تخم‌های حاصل شده یک نسله خواهند بود. نور نیز بر روی تعداد نسل نسلهای بعد تأثیر می‌گذارد. نور بیشتر از ۱۶ ساعت باعث پیدایش تخم‌های دونسله می‌گردد.
بر اساس نسل ابریشم به سه نوع تقسیم بندی می‌گردند:
نژادهای یک نسله
این نژادها مناسب پرورش در فصول تابستان و زمستان نیستند. لاروها در برابر شرایط نامساعد محیطی بسیار حساس می‌باشند. طول دوره لاروی آنها زیاد، بدن لارو از نظر اندازه بزرگ و سنگین است. پیله‌های تولیدی نسبتاً سنگین می‌باشند. تارهای پیله‌ها دارای کیفیت خوب بوده و دارای دنیر (Denier) بالاتر از ۲.۳ می‌باشد.
نژادهای دو نسله
طول مرحله لاروی این نژادها در مقایسه با یک نسله‌ها کوتاه‌تر، لاروها قوی‌تر و دوبار در سال تولید می‌کنند. در این نژادها نرخ مصرف برگ به تولید پیله پایین است. کیفیت پیله‌های تولیدی این نژادها به لحاظ وزن پیله، وزن پوسته، درصد ابریشم و طول رشته در مقایسه با یک نسله‌ها نامطلوب می‌باشد.
نژادهای چند نسله
این نژادها بیش از ۵ یا ۶ نسل در سال تولید می‌کنند. طول دوره لاروی نسبت به نژادهای دو نسله کوتاه‌تر می‌باشد. لاروهای این نژاد قوی بوده و توانایی تحمل درجه حرارت و رطوبت بالا را دارند و به این دلیل این نژادها مناسب برای پرورش در مناطق گرمسیری می‌باشند. نسبت مصرف برگ به پیله در نژادهای چند نسله بالا می‌باشد. پیله‌های تولیدی کوچک، نرم طول رشته‌ها کوتاه و قشر ابریشمی آنها ضعیف است. اما با این حال پیله خوب، تمیز و درخشان می‌باشد. این نژادها خواب زمستانی ندارند، یعنی تخم آنها حدود ۱۰ تا ۱۲ روز پس از تخم‌گذاری پروانه ماده، در شرایط طبیعی تفریخ شده و کرم‌ها خارج می‌گردند.
طبقه‌بندی بر اساس تعداد خواب دوران لاروی
نژادهای کرم ابریشم از نظر تغییر جلد (Moultinism) به نژادهای سه خوابه (Three Moulter)، چهار خوابه و پنج خوابه تقسیم می‌شوند. نژادهای ۲ و ۶ خوابه نیز در کرم ابریشم دیده شده ولی حالت ناپایدار دارند. صفت خواب یا پوست‌اندازی محصول عمل مشترک یک ژن و شرایط محیطی می‌باشد.
نژادهای سه خوابه
این گروه شامل کرم‌های ابریشمی است که سه بار در سال پوست‌اندازی می‌کنند. طول مدت لاروی در این نژادها کوتاه و بین ۱۵ تا ۱۸ روز بوده و لاروها نسبتاً مقاوم هستند. اندازه شفیره و پروانه این نژادها کوچک بوده و جثه لاروها و اندازه پیله‌های تولیدی کوچک بوده و تار پیله‌ها باریک است. تمامی نژادهای کره‌ای ۳ خوابه بوده و بعضی از نژادهای چینی نیز در گروه سه خوابه طبقه‌بندی می‌شوند.
نژادهای چهار خوابه
نژادهای چهار خوابه در انواع کرم ابریشم عمومیت داشته و بیشتر برای پرورش‌های تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. طول دوره لاروی این نژادها متوسط و بین ۲۳ تا ۲۸ روز است. اندازه بدن لارو و حجم پیله‌های تولیدی نیز متوسط می‌باشند. نژادهای هیبرید چینی و ژاپنی چهارخوابه و مورد استفاده تجاری قرار می‌گیرند که دارای پیله‌های متوسط و با کیفیت خوب و همچنین مقدار پیله تولیدی از هر جعبه تخم نوغان نسبت به نژادهای دیگر بیشتر می‌باشد.
نژادهای پنج خوابه
نژادهای پنج خوابه از جهش‌های طبیعی نژادهای چهارخوابه به‌وجود می‌آیند. در این نژادها طول دوره لاروی زیاد، اندازه لاروها و پیله‌ها بزرگ و سنگین بوده و تار پیله‌ها نسبتاً ضخیم است.
علاوه‌بر طبقه‌بندی‌هایی که اشاره شد می‌توان کرم ابریشم را از نظر شکل، رنگ تخم، علائم لاروی، رنگ لاروهای تازه متولد، شکل و رنگ پیله‌ها و مورفولوژی (ریخت‌شناسی) شفیره‌ها و پروانه‌ها نیز طبقه‌بندی کرد.
نژادهای مورد استفاده در ایران
نژاد خراسانی (تربت حیدریه) و نژاد مالاوان
پیله این نژادها به رنگ‌های مختلف سفید، زرد، نارنجی و سبز دیده شده است. شکل پیله‌ها مخروطی، مقدار ابریشم آنها کم، قابلیت ابریشم کشی پیله متوسط می‌باشد. رشد کرم‌ها کند و طول مدت هر دوره پرورشی در حرارت ۲۳ درجه سانتی‌گراد حدود ۴۰ روز است. درصد قشر ابریشم ۱۲ تا ۱۴ درصد است. مقدار محصول حاصل شده از یک جعبه ۲۵ گرمی معادل ۶۶ تا ۶۸ کیلوگرم و متوسط وزن هر پیله ۱.۵ گرم می‌باشد.
نژاد خراسانی (سبزواری)
پیله این نژاد درشت و دارای قشر اسفنجی با ضخامت کم می‌باشد. پیله‌ها به رنگ‌های زرد روشن تا زرد تیره، سبز روشن و سفید مایل به سبز دیده می‌شوند. کرم‌های این نژاد بسیار درشت بوده و هر دوره پرورش آنها در حرارت متوسط بین ۴۷ تا ۵۱ روز طول می‌کشد.
ابریشم حاصل شده کم، با قابلیت ابریشم کشی کم، قشر ابریشمی پیله‌ها ۱۳ تا ۱۴ درصد و میزان محصول پیله در هر جعبه ۲۵ گرمی حدود ۸۶ تا ۸۸ کیلوگرم است. وزن متوسط هر پیله حدود ۳ گرم گزارش شده است. این نژاد در حال حاضر مورد استفاده پرورشی در کشور نیست.
از نژادهای بومی اریان تنها نژاد بومی خراسان (تربت حیدریه و سبزوار) در شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران موجود است و هر سال حفظ نسل می‌شوند تا در زمان مناسب از صفات مطلوب آنها استفاده گردد.
با پیدایش تخم نوغان‌های هیبرید و پلی هیبرید و انحصار تولید تخم نوغان توسط دولت، پرورش اکثراً به هیبریدها و پلی‌هیبریدهای وارداتی و یا نسل اول (F1) های تولید داخلی منحصر شده و هم اکنون نیز قسمت اعظم تخم نوغان پرورشی ایران از انواع هیبرید و پلی‌هیبریدهای داخلی و خارجی می‌باشد. این هیبریدها اکثراً از تلاقی نژادهای ژاپنی و چینی به دست می‌آید که در پرورش تخم نوغان هیبرید مقدار تولید بیشتر و مدت پرورش از نژادهای بومی کمتر می‌باشد و همچنین رنگ پیله حاصل شده از پرورش نژادهای هیبرید سفید می‌باشد. امروزه در تمام دنیا پیله‌های سفید به دلیل خصوصیات مطلوب نخ آنها نظیر رنگ‌پذیری، تولید و عرضه می‌شوند و در مقابل تولید پیله‌های رنگی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند و در اغلب کشورهای صاحب نام در عرصه پرورش کرم ابریشم همچنان تحقیقات بر روی انواع پیله‌های رنگی نظیر زرد، فسفری، لیمویی، صورتی و ... ادامه دارد.
نژاد هراتی
پرورش این نژاد اختصاص به شمال ایران داشته و پیله‌های حاصل شده از یک طرف دارای نوک تیز می‌باشند. پیله‌ها به رنگ زرد یا زرد روشن، سفید و سبز دیده می‌شوند. پوسته پیله ابریشمی، پیله‌ها نرم و پرزدار هستند و قابلیت ابریشم کشی آنها کم است. قشر ابریشمی حدود ۱۳ درصد و متوسط وزن هر پیله حدود ۱.۵ گرم می‌باشد. این واریته در حال حاضر مورد استفاده پرورشی نمی‌باشد.
نژاد کرمانشاهی
این نژاد پیله‌های درشت بیضی شکل داشته و پیله‌ها از یک طرف نوک تیز می‌باشند. رنگ پیله‌ها قرمز گوشتی بوده و در جنوب و جنوب غربی ایران تا حوالی بغداد پرورش داده می‌شده است. این نژاد در حال حاضر مورد استفاده پرورشی نمی‌باشد.
نژادهای ژاپن
نژادهای ژاپنی دارای پیله‌های کوتاه و لوبیایی شکل است. قابلیت ابریشم کشی آنها متوسط می‌باشد. بعضی از واریته‌های این نژادها چند نسله هستند. پیله‌های ژاپنی در مقایسه با نژاد چینی کوچکتر هستند. رنگ پیله در این نژادها غالباً سفید است. این نژاد از ژاپن به ایران منتقل شده و در حال حاضر از آنها فقط برای تهیه هیبریدها استفاده می‌شود.
نژادهای بغدادی
اصل این نژادها از بغداد بوده ولی سالیان متمادی در ایران مورد استفاده و پرورش قرار داشته‌اند. هر گرم تخم نوغان بغدادی حدود ۱۳۳۵ تخم را شامل می‌گردد. کرم این نژاد در مرحله بلوغ بسیار درشت شده و طول بدن آنها به ۹۳ میلی‌متر می‌رسد. هر کرم تقریباً ۵.۵ گرم وزن داشته و طول هر دوره پرورش آنها در حرارت مناسب حدود ۴۰ روز می‌باشد. پیله‌ها درشت و دارای فرورفتگی میانی بوده و شبیه پیله‌های نژاد ژاپنی ولی درشت‌تر از آنها می‌باشند. رنگ پیله‌ها سفید مایل به سبز بوده و رنگ‌های زرد تیره تا روشن نیز در آنها دیده می‌شود. میزان ابریشم آنها متوسط و قشر ابریشمی آنها حدود ۱۴ تا ۱۵ درصد مشخص شده است. قابلیت ابریشم کشی پیله‌ها متوسط و از ۴ کیلوگرم پیله خشک و یا ۱۲ کیلوگرم پیله تر حدود یک کیلوگرم ابریشم حاصل می‌گردد. متوسط وزن هر پیله معادل ۲.۵ گرم می‌باشد.
نژاد بغدادی در گذشته از نژادهای بسیار خوب بوده و سالیان سال در کشور مورد استفاده قرار داشته است. این نژاد دارای دوره رشدی طولانی بوده و در مقایسه با نژادهای فرانسوی حدود ۵ تا ۶ روز تأخیر دارد.
نژادهای فرانسوی
بسیاری از نژادهای فرانسوی به خصوص نژاد کرس (Corse)، نژاد وار (Var) و نژاد آلپ (Alp) در ایران آزمایش شده ولی به لحاظ عدم امکان رعایت اصول فنی نتایج مطلوبی بدست نیامده است. پیله‌های این نژاد در مقایسه با نژادهای بغدادی بسیار سبک‌تر بوده و نسبت به شرایط نامناسب محیطی نیز دارای حساسیت بیشتری هستند.
منبع: کتاب اصول نوغانداری، تألیف امید احمدی صنوبری، ایمان احمدی صنوبری و مرضیه کرامت‌لو
دیدگاه خود را بنویسید